Zazalar Kimdir ve Zaza Tarihi

Zazalar Kimdir ve Zaza Tarihi

Zazalar, Türkiye’nin doğusunda, ağırlıklı olarak Tunceli, Elazığ, Bingöl, Siverek, Diyarbakır’ın Merkez ve kuzey ilçeleri, Erzincan, Adıyaman’ın Gerger, Muş’un Varto ve Bitlisin Mutki ilçelerinde yaşayan, İran’ın antik Deylem bölgesinden Buveyhiler Devleti devrinde İran’ın merkezi kentlerine göçen, özellikle 13. yy’da ise Moğol baskısı sonrası dalgalar halinde Anadolu’ya göç eden bir halktır. Türkiye’de ki nüfusları kesin olmamakla birlikte 4 milyon civarında olduğu tahmin edilmektedir.

Zazalar, bugün yoğunluklu olarak ülkemizin Doğu ve Güneydoğu Bölgelerinde ağırlıklı olarak da Diyarbakır, Bingöl, Tunceli ve Elazığ’da yaşamaktadırlar. Zazalar, özellikle Cumhuriyet dönemi sürgünleri (Şeyh Said İsyanı ve 38 Dersim Harekatı) ve son dönem ekonomik ve siyasi şartlar sonrasında ülkenin ve dünyanın dört bir yanına yayılmışlardır. Zazaların Anadolu içerisindeki yayılmaları bir hat üzerinde gerçekleşmiştir. Bunun izahı ise şu şekilde yapılabilir. Zazalar, birbirine yakın bir coğrafyada yaşıyorken yaklaşan Moğol istilası tehlikesine karşı hep birlikte Anadolu’ya göç etmiştir.

Zaza Kelimesinin Kökeni

Zaza kelimesinin ne anlama geldiği veya köken olarak nereden türediği ile ilgili farklı iddialar söz konusudur. Zaza kelimesini Sümerlere, Tevrat’a, Bihustun Anıtında geçen Zazana kelimesine dayandıranlar vardır. Ancak bunların günümüz Zazalarıyla olan bağı bilimsel bir temele dayanmamaktadır. Bu iddiaların yanında Sasanilerin kurucusu olan Sasa’ya dayandıranlar da vardır. Bu iddianın da bilimsel olduğuna dair ciddi bir veri yoktur.

Günümüz Zazalarını ifade eden ilk kullanım 14. yy’a dayandırılmaktadır. Bir şecerede geçen “kabileyi Zaza” tabiri ile Kaygusuz Abdal’a ait olduğu iddia edilen bir şiirde geçen Zaza tabiri, günümüz Zaza kavramının ilk kullanım örnekleri olarak iddia edilmektedir. Ancak Kaygusuz Abdal’ın şiiri ile ilgili şiirin Kaygusuz Abdal’a ait olamayacağı yönünde ciddi eleştirel söz konusudur.

Yukarıdaki iddiaların yanında Zaza kelimesinin, Vaspuragan Ermeni bölgesinde (Van Gölü’nün Doğusu) kullanılan bir kavram olduğu, Zaza kavramının bu kullanımdan doğduğunu iddia eden görüşlerde vardır. Ancak Zaza kelimesinin kökeni nereye dayandırılırsa dayandırılsın, Zaza kelimesinin kullanımı etnik kimlik belirtmekten çok, konuşulan dile atfen kullanıldığını düşündürmektedir.

Zazalar kuzenlerini deza (amcaoğlu), xalza (dayı-teyzeoğlu), emza (Halaoğlu) diye çağırıyor iken yeğenlerini de warza, bırarza olarak çağırırlar. Zazaların, “Za” kelimesini sık kullanmalarından dolayı, komşu halkların özellikle de Ermenilerin, bu yeni komşularının dilini Zaza Dili olarak adlandırmaları olasıdır. Vaspuragan Ermeni bölgesinde yaşamış insanların sözcük dağarcığında aşağılayıcı bir tabir olarak Zaza kelimesinin kullanılmış olması, bu iddiayı bir nebze de olsa anlamlı kılmaktadır.

Bu fikrin iki temel dayanağı bulunmaktadır. İlki, kimi Osmanlı kayıtlarında Zazalar’ı tanımlamak için kullanılan “Zaza dilini konuşanlar” tabiri iken bir diğeri, Muş (Varto) Zazalarının kendilerini etnik olarak Dımli, dil olarak da Zaza olarak adlandırmalarıdır.

Zazalar Nereden Gelmişlerdir?

Zazalar, Hazar denizinin güney batı kıyılarındaki bugünkü Gilan, Mazandaran coğrafyasına (antik Deylem coğrafyasına) tekabül eden dağlık alanlarda yaşamaktaydılar. İslam’ın İran coğrafyasına girmesi kolay olmuşken Deylem bölgesine girmesi çok sonra olmuş ve Şiilik inancını benimseyerek İslam’la tanışmışlardır. Buveyhi Devletinin kurulması ile Deylem’den İran şehirlerine inen Zaza halkı, Moğol istilasına kadar Fars dil ve kültüründen etkilenmişlerdir.

Moğolların batıya hareketini duyan diğer halklar gibi Zazalarda o dönemde Anadolu’ya doğru ilerlemiş ve anavatanlarına olan mesafe kapanmayacak kadar artmıştır. Bu ayrılış ve kopuş her ne kadar büyük olsa da akrabaları olan Taliş, Gilak ve Mazandaran halkları ile olan kelime benzerliklerini kaybetmemişlerdir.

Zazaların asıl adı Delemi’dir. Konuştukları dil ise Delemki, Dılimki’dir. Bu ad, göçtükleri Delem (Deylem) bölgesinin mirasıdır. Anayurtlarından ayrıldıktan sonra ise kimi komşu halklar onlara Zaza kimi Kırd kimi Dımli gibi isimler vermişlerdir. Günümüzde ise yaygın olarak Zaza ismi kullanılmaktadır.

Zaza Dili ve Zazaca Dilinin Özellikleri

Zazalar, kendilerini Zaza, Dımli, Delemi, Dılimi, Kırmanç, Kırd gibi isimlerle adlandırırlar. Zazaların konuştuğu dile yöreden yöreye Zazaki, Kırdki, Delemki denmektedir.

Zazaca, Hint İran Dil Ailesinin Kuzey Bati İrani Dilleri içerisinde yer alır. Merkez, Güney ve Kuzey lehçeleri vardır. Kuzey lehçesi, Erzincan, Tunceli, Bingöl’ün Kiğı ve Muş’un Varto ilçelerinde konuşulur. Merkez lehçesi Bingöl, Palu ve Diyarbakır’da konuşulmaktadır. Güney lehçesi ise Siverek, Gerger bölgelerinde konuşulmaktadır.

Zazaca, sahip olduğu kelime ve gramer yapısı itibariyle Doğu İrani bir dil iken, sonrasında Batı İrani bir özellik kazanmıştır. Kimi bilim adamları Zazaca ile Partça arasında ciddi bir benzerlik olduğu görüşündedir. Ayrıca Doğu İrani bir dil olan İskit dili ile Zazaca arasındaki kelime benzerliği de şaşkınlık vericidir.

Yukarıdaki bilgiler dışında Zazaca’nın en ilginç özelliklerinden bir tanesi de Avesta dili ile olan yakınlığıdır. Bunu, aşağıdaki kelime örnekleriyle açıklamaya çalışalım.

Kar(yağış şekli), Avesta dilinde vafra, Zazaca’da Vor, Kürtçe ve Farsça da berf; Avesta’da rüzgar vata, Zazaca’da va, Kürtçe ve Farsça’da ba- bad; ateş, Avesta’da atar, zazaca’da adır, Kürtçe’de agir, Farsça’da ateş; Avesta’da geçen Homa meleği, Zazaca’da Tanrı olarak kullanımına devam etmekte; Avesta’da yağmur, var iken, zazaca’da varan, Kürtçe ve Farsça’da baran; kurt, Avesta’da vehrka, Zazaca’da verg, Kürtçe’de gurg, Farsça’da gorg’dur. Bu tarz kelime örnekleri arttırılabilecekken, Zazaca’nın ilintili olduğu bir diğer dil ise Eski Hint Dili olan Sanskritçe’dir. Homa eski Hint Dilinde Soma iken, Bereket Tanrısı ise Varuna’ydı (Zazaca’da yağmur Varan demek).

Zazaca; Farsça, Kürtçe, Talişi, Gilaki, Gorani gibi dillerle birçok ortak kelimesi vardır. Ancak Hazar denizinin güney batısında yaşayan Taliş ve Tatiler ile benzer kelimelerin sayısı çok daha fazladır.

Aşağıda Zazaca ile Talişçe arasında kelime örnekleri verilmiştir.

Zazaca                                 Talişçe                                 Türkçe

Vin                                       vin                                     görmek

Vaj                                       vac                                    söylemek

Vor                                      Vo/vor                              kar

Varun                                  varan                                yağmur

Verg                                     verg                                  kurt

Çım                                      çım                                    göz

Ma                                       ma                                     anne

Pi                                          pi                                       baba

Ke                                         ke                                      ev

Ber                                       ber                                     kapı vb. birçok örnek vermek mümkündür.

Zazalar Kürt mü/ Zazalar Türk Mü?

18 yy. Fransız Devrimiyle birlikte ulusların kendi kaderlerini tayin düşüncesinin politize olması sonrası, çok uluslu birçok İmparatorluk bu akımdan etkilenip parçalanmıştır. Bunlardan bir tanesi de Osmanlı İmparatorluğuydu. Osmanlının çöküş döneminde iktidara gelen İttihat ve Terakki Partisi de Türklük vurgusu üzerinden ülke bütünlüğünü korumaya çalışmış ve bu akım, yeni Cumhuriyetle de resmileşerek devam etmiştir.

İnsanların kafatası ölçümleri yapılmış, tarih ve dil tezleri hazırlanmış ve bu doğrultuda politikalar uygulanmış. Büyük sıkıntılı süreçlere gebe olan bu akımın etkisi, günümüzde devlet politikaları düzeyinde minimize olmuş ancak bu politik akım, Türkiye halkı içerisinde halen canlılığını korumaktadır. Önceleri Türk halkı dışında ki halklar, “Türktür” deniyor iken, şimdi ise aşırı fikirlere sahip gruplarca terörist muamelesi görebilmektedir. Resmi ideolojinin bir dönem ki aşırı Türklük vurgusu dışında ortaya çıkan diğer bir ideolojik ırkçı vurgusu da Pkk gibi kimi ayrılıkçı akımlarda kendini göstermektedir. Yazımızın konusu olan Zaza halkı ise her iki ideolojik baskıdan nasibini almış bir halktır.

Yukarıdaki ifadeleri daha açık ifade etmek gerekirse, Zazaların kökenini öncelikle Türklere dayandırıp, “Zazalar Türktür” vurgusunun yanında; “Zazalar Kürttür, Zazaca Kürtçenin bir lehçesidir” vurgusu günümüzde halen ciddiye alınıp savunulabilmektedir.

Dil Bilimi ve Zazaca

Öncelikle ırk kavramının yanlış kullanılmakta olduğunu belirtmemiz lazım. Şöyle ki ırk kavramı bilimsel olarak farklı fizyolojik özellikteki insanları tanımlamak için kullanılan bir kavram. Burada insanın ten rengi, kafatası yapısı, kemik yapısı gibi kriterler baz alınarak bir sınıflandırma yapılır. Dil, din, kültürel öğeler değerlendirmeye tabi tutulmaz. Dilin, dinin veya kültürel değerlerin önem arz ettiği kavram ise millettir. Yani bir Türk, Kürt, Yunan, Rus, İngiliz vb. tanımlamalar ırk üzerinden değil de millet tanımı üzerinden değerlendirilmesi gerekmektedir. Millet tanımlamasında dil, din, kültürel değerler gibi insanları birbirine bağlayan olgular önem arz eder. Bugün bir Türkü Türk yapan, Kürdü Kürd yapan, Fransızı Fransız, Çinliyi Çinli yapan konuştukları dildir. Yani dil, seküler anlamda bir milletin olmazsa olmazıdır. Bu düşüncelerimiz, sosyal bilimler alanlarında farklı açılardan eleştirilebilir ancak bu eleştiriler, dilin vazgeçilmez bir olgu olduğunu değiştirmez.

Yukarıda yazılanlar konumuzun aydınlatılması açısından oldukça önemli. Çünkü Zazaları farklı bir kalıba sokma çabalarında genelde görmezden gelinen nokta dil olmakta. Konu dil olunca bu konu birçoklarını rahatsız edecektir. Bununla birlikte, “Dil canlı bir organizmadır, zamanla değişime uğramıştır” veya “farklı dillerle etkileşim onları bizden uzaklaştırmıştır” gibi iddialar ortamı bulandırmaya çalışacaktır.

Yazımızın sonunda verdiğimiz Zazaca kelime örnekleri bu konunun neden bu kadar gündemde tutulmaya çalışıldığını anlamsız kılmaya yetecektir. Ancak yine de kelime sayısı az, neden kişi zamirlerine yer verilmemiş, neden insan azaları, sayılar dahil edilmemiş vs sorularınız olabilir (İrani dillerde bu kelimeler genelde ortaktır. Bu ortaklığı belirtmek için ise diğer birçok İrani dilden de kelime örneği vermek gerekiyor. En azından Farsça veya Talişçe’ye de yermek vermek gerekiyor. Bu da çok daha fazla zaman ayırmayı gerektiriyor olduğundan, o kelimelere yer vermedik).

Zazaca, Kürtçenin bir Lehçesi mi?

Yurtdışı kaynaklarına baktığımızda dil bilimcilerin ekserisi Zazaca başlı başına bir dil ve Zazalar da ayrı bir millettir demekte. Ancak Ülkemizde yaşayan, Zazaca ve Kürtçeye gönül vermiş kimi akademisyen ve araştırmacılar, bu yurt dışı kaynaklı bilimsel verileri eksik, bu veriyi ortaya koymuş insanları da dil bilmezlikle suçlayıp itibarsızlaştırmaya çalışmaktadırlar.

Zazaların Kürt oldukları ile ilgili iddialara değinmeden önce Zazaların Tevrat’a ve Bihustun yazıtlarına atıf yapılması konusuna değinmek gerekmektedir. Zaza dilinin ve Zazaların farklılığını iddia eden kimi araştırmacıların Zazaların kökeni ile ilgili tezlerinde bilimsel sınırların ötesinde hayal dünyası içerisinde değerlendirmelerde bulunmakta olduklarını teessüfle izlemekteyiz. Zaza kelimesi Za-Za hecelerinin bir araya gelmesiyle oluşan bir kavram olup, bugünkü anlamıyla 17.yy’a tekabül ettiğini görmekteyiz. Bu tarihin öncesine ait benzerlikleri bugünkü Zaza tabiriyle aynıymış gibi göstermek bu iddiaların olduğu çalışmaları naif kılmaktadır. Bundan dolayıdır ki ne Tevrat’ta ki Zaza ibaresinin, ne Bihustun anıtındaki Zazana’nın, ne bugünkü Trabzon ili sınırları içerisindeki Zazana Güney ve Zazana Oğuz köylerinin Zaza kavramıyla ve Zaza halkıyla bir ilişkisi kurulamaz.

Zazalar Kürt mü/ Zazalar Türk Mü?

İranist dilbilimcilerin genel kanaati; Zazaca’nın başlı başına bir dil olduğu yönündedir. Etnik kimlik tanımlamasında en etkin araç olarak dil baz alındığında; Zazaca, Kürtçe ve Türkçe’den farklı bir dil; Zazalar ise farklı bir etnik kimlik oluşturmaktadır.

“Zazalar Kürttür” vurgusu hangi konular baz alınarak iddia edilmektedir. Aşağıda bu iddialara kısa ve öz cevaplar verilerek bu iddialar, çürütülecektir.

Öncelikle ‘Zazaların kendilerine Kırd diyor oluşu, Zazaların Kürt olduğunun kanıtıdır,’ iddiasını ele alalım. Kürt veya Kırd kelimeleri eskiden günümüze değin sosyolojik kavram olarak kullanılagelmişlerdir. İkisi de göçebe toplumları ifade etmek için kullanılan kavramlardır. İsfahani; Farsların Kuzeydeki Deylemlilere Taberistan Kürtleri, güneyde ki Araplara ise Huzistan Kürtleri dediklerini ifade eder. Minorsky ise buradan hareketle, Kürt kavramının etnik belirleyiciliğini 10.yy ile kazandığını iddia eder. Ayrıca Osmanlı arşivlerinde kimi Türkmen göçebe aşiretler, Kürt olarak adlandırılmışlardır. Bunların yanında günümüz Farsça’sı ile Talişce’sinde, Kurd kavramı küçükbaş hayvan çobanı olarak da kullanılmaktadır.

Kısacası, Kurd, Kırd kavramları aynı anlamı ifade eden kavramlardır ve göçebe toplumlara verilen bir isimdir. Bu isim kimi göçebe halklara ise etnik bir isim olarak kalmıştır.

Anadolu’ya gelip yerleşen kimi aşiretler kendine Kırd demişlerdir. Bunun yanında kimisi Zaza, kimisi Kırmanc, Kimisi Dımli diye kendini ifade eder olmuştur. Ancak kendi gerçek kimliğini muhafaza eden Zazalar’da kendilerine Delmi/Delemi demeyi sürdürmüştür.

Dımli/Dımıli Kavramının Kökeni

Gelelim Dımli kelimesinin ‘Dunboli veya Dünbüllü gibi adlarla kaydedilen Kürt aşiretinin isminin deforme olmuş halidir,’ iddiasına.

Dımli kavramı, Donboli veya Dünbülü kelimesinden gelmiş olamaz. Şöyle ki kendine Dımli diyen halk Zazaca dilini kullanıyorken, iddia edilen Dumboli Aşireti ise Kürtçenin Kurmanci lehçesini konuşmaktadırlar. İki farklı dili konuşan halkın, aynı halkmış gibi gösterilmesi çok naif bir iddia olarak kalmaktadır.

Kürt yazar M. İzady, Zazaca ile Hazar Denizinin güneyindeki halkların konuştuğu dillerle olan yoğun kelime benzerliğini bir dönem Zazaların o bölgeye gidip, oradaki halkların dilinden etkilendikten sonra tekrar geri döndüğünü tezleri arasında sayar. Zazalar neden gidip asimile olup geri dönüyorlar, sorusunu siz okuyucularımızın takdirine bırakıyoruz. Ayrıca Zazaların Kürt olduğunu iddia eden kimi araştırmacılar, (bunlar arasında Malsimanij, S. Kurıj vb) nedense bu kelime benzerliğini irdelemekten çekinmektedirler. Belki İzady’nin tezi kendilerini tatmin etmiştir.

Zazalar Türk’tür İddiası

Kimi Türklerin özellikle, Zazalar’ı Türk olarak kabul etmesi veya kimi Zazalar’ın kendilerini Türk olarak kabul etmesi, kısmi de olsa Zazalar’ın Türk olduğu iddialarını da gündeme getirmektedir. Ancak bu iddialar hem mantıksal hem bilimsel olarak tartışılmaya dahi değmeyen iddialardır.

Bu tezlerin, genel olarak iki gerekçesi ileri sürülmektedir. İlki Zazalar, Horasan’dan gelmişlerdir. Horasan da evvelden beri Türk yurdu olduğuna göre Zazalar’da Türk’tür. İkincisi ise Doğu Anadolu ezelden beri Türk yurdudur. Buraya yerleşen Türklerin zamanla dilleri değişmiş ve bugünkü Zazaca’ya evrilmiş. Bunu iddia eden ve bu iddialara inananların bir tek mazeretleri olabilir. O da cehalet.

Üniversiteler de ders veren ve akademisyen etiketli birçok kişinin, Zazalar Türk’tür veya Zazalar Kürt’tür vurgusu üzerinden makaleler yazdıklarına şahit olmaktayız. Dil ve coğrafya yakınlığından dolayı “Zazalar Kürt’tür” vurgusu tartışılmayı bir nebze de olsa hak etmesine rağmen, “Zazalar Türktür” vurgusu tamamiyle kara mizahlık durumdur.

“Zazalar Kürt mü, Zazalar Türk mü” sorusunun cevabı için aşağıda ki kelime örneklerinin de yeterli olduğu kanısındayız. (Bu kelimeler günlük hayatta sıklıkla konuşulan kelimeler arasından seçilmiştir)

Türkçe     –    Zazaca    –    Kürtçe*

Gelmek            – ame            – hatin

Gitmek             – şı                    – herin

Almak             – guryet      – dest

Vermek            – da                 – bıde,da

Getirmek             – ard                     – bînin

koşmak    – vazda       – bezin,bazdan

konuşmak             – vat        – axaftin,peyivin

saklamak                  – nımıt                – veşartin

görmek            – vina         – ditin

uçmak                        – pera                    – firin

konmak                   – nışt de     – veniştin

binmek                       – nışt cı      – siwar bun

inmek                        – ame war  – daketin,veniştin

görünmek       – esa           – xuya bun

üşümek        – çiya         – cemidin

titremek    – recifya     – ricifin,zizin

tutmak             – tepişt       –  tepiş, pe girtin

atmak       – eşt           –  avetin

sevmek                    – xes kerd  –  hes kirin

Ev            – kiye        –   mal

Kapı          – ber          –   derî

Oda           – çıme       –    jûr, menzel

Bahçe   – kib(w)er –    bexçe, bax

Baba     – pi            –    bav, bab

Anne        – ma          –    da, dê

Kız kardeş  – way       –     xweng, xûşk, xweh

Erkek kardeş   – bra        –     bira

Amca           – dat         –     ap, mam

Amcaoğlu        – deza       –     pismam, kurmam, kurap

Amcakızı               – dedkena – dotmam, keçmam, keçap, qîzap

Dayı        – xal(o)     –     xal

Teyze      – xale        –     xaltî, xalet

Keçi     – bız          –     bizin

Koyun     – myeşna   –    ant, paşil, paxil, mîh

Kurt         – verg        –     gur

Köpek    – kutık       –     kûçik, se

Ayı        – xeş          –     hirç

Tavuk                – kerg        –     mirışk

Ot            – vaş          –     giya

Çiçek                 – vıl           –     kulilk

Taş            – si             –     kevir ….

Bu yazımıza konu ettiğimiz kelimeler günlük yaşamda sıklıkla kullanılan kelimeler olup, dilin hafızası da denebilecek kelimelerdir. Yani bir halkı farklı ve özgün kılan kelimelerdir. Ancak Zazaca, diğer birçok dilin tesirinde kaldığı için bugün en temel ve en sık kullanılan kavramlar olan anne ve baba kavramları bile farklı bir dille ifade edilir olmuştur. Yaklaşık bin yıldır sıkı bir dil etkileşiminde olan Zazaca, buna rağmen özgünlüğünü koruyabilmiştir. Yukarıda verdiğimiz ve verilebileceğimiz binlerce kelime olmasına rağmen, halen birilerinin Zazaları Kürt, Zazaca’yı da Kürtçe kabul edip bunu ifade ediyor oluşları siyasi kaygıların ötesine geçmez.

Kullanılan Zazaca kelimeler Bingöl Merkez Zazacası’ndan alınmıştır.

Kaynak: Kürtçe sözcükler www.hakkarim.net sitesinden alınmıştır.

Not: Zazalar Kürt mü? Zazalar Türk Mü? Zaza Gerçeği konusuyla ilgili görüşlerinizi katkı amaçlı bekleriz.

Ayrıca, Zazaca’nın İskit dili ile benzerlikleri için tıklayınız.

Kaynak: http://www.iranicaonline.org/articles/dimli