Hemşinliler Kimdir/ Hemşinliler Türk mü-Ermeni mi?
Hemşinliler Kimdir/ Hemşinliler Türk mü-Ermeni mi-Laz mı?
Hemşinliler Kimdir? İddia edildikleri gibi Türk müdürler, Laz mıdırlar? Hemşin dili bir Ermenice lehçe mi?
Horonla ve tulumla özdeş bir halk olan Hemşinliler, bugün ağırlıklı olarak Rize ve Artvin illerinde yaşarlar. Bu iki ilin dışında Karadeniz kıyısındaki iller ile kimi büyük illerimize dağılmışlardır.
Kim bu Hemşinliler? İddia edildikleri gibi Türk müdürler, Laz mıdırlar? Hemşin dili bir Ermenice lehçe mi?
Türk Milliyetçiliğinin kimi kesimlerce hastalık derecesinde kendini hissettirmesi birçok farklı etnik kimliğin sessizliğe bürünmesine neden olmuştur. Bunlardan bir tanesi de Hemşinlilerdir. Peki, kim bu Hemşinliler? Hemşinliler Türk mü? Hemşinliler Rum mu? Hemşinliler Laz mı? Hemşinliler Ermeni mi?
Hemşinliler Kimdir?
İttihat Terakkiden beridir ulusallaşma adına uygulanan politikalardan nasibini almış bir diğer Anadolu halkı, Hemşinlilerdir. Hemşinlilerin kendilerini topluma ve devlete kabul ettirme adına kendilerini Türk olarak gösterme gayretleri, başkasına tahammül gösterememe kültürünün ülkemizde ne kadar da baskıcı bir hal aldığını görmek adına ibretlik bir durum olarak karşımıza çıkmaktadır.
“Hemşinliler Türktür”, “Hemşinliler Lazdır” veya “Hemşinliler Oğuz Türklerindendir” gibi söylemler, öcü olarak görülen Ermeni kimliğini inkar etmenin araçları olarak kullanılmaktadır. Hemşinlilerin bölgeye ilk gelişlerinden itibaren komşu halklarla bir mücadele söz konusu olmuştur. Özellikle Hemşinli Laz mücadelesi günümüz de dahi üstü kapalı olarak sürmektedir.
İnsanların kendilerini nasıl tanımladıklarının önemli bir olgu olmadığını vurgularken, öte tarafta var olan gerçekliği bilme olgusu ise en doğal haktır. Tarihi kayıtlar ve Dil özelliği göz önünde tutulduğunda, Hemşinlilerin kim olduğuyla ilgili bilgileri kısaca aşağıdaki yazımızda belirtmeye çalışacağız.
Hemşinlilerin Tarihi
Hemşinliler 8.yy’ın sonlarında Müslüman akınlarının baskısıyla, Şapuh Amaduni öncülüğünde 12.000 den fazla kişiyle Ani’den (Kars yöresi) göçüp, Doğu Karadeniz’e Bizans egemenliği altındaki topraklara yerleşmişlerdir. Bu göç edenlerin arasında birçok ileri gelen soylunun yanında, Hemşin tarihinde önemli bir yeri olacak olan Şapuh Amaduni’nin oğlu prens Hamam’da yer alıyordu. Bu tarihi olayı dönemin Ermeni tarihçisi Ghewond, kendi Tarih adlı eserinden öğrenmekteyiz.(1)
Hemşin adının Hamamaşen (Hamamın köyü)’den türediği konusunda Ermeni dil bilimcileri arasında görüş birliği vardır. Ayrıca aynı özelliklere sahip Rize’nin Ardeşen İlçesininde (Arta-şen/ Artanın Köyü) Hemşinlilerce kurulduğu iddia edilmektedir.
Şapuh Amaduni ve Prens Hamam öncülüğünde Doğu Karadeniz’e yerleşen Ermeniler zamanla çoğalarak Çamlıhemşin, Pazar, Fındıklı, Ardeşen, Çayeli (Senoz), İkizdere, Hopa ve Borçka’ya dağılmışlardır. Ayrıca Trabzon’un Sürmene ile Samsun’a yoğun bir Hemşinli göçü yaşanmıştır. 1879’larda bölgeyi gezen Papaz Vahan Bardizaktsi (2) Canik’e 20 bin Ermeni’nin Hemşinden göçüp yerleştiğini ve çoğunun İslamı seçmiş olduğundan bahseder.
Zil (Zir) kalesi 15. yy’da Hemşin Prensi Arakel tarafından inşa edilmiştir.(3)
17. ve 18. Yy’larda Rusya’nın güçlenip de sıcak sulara inme emellerine karşılık Osmanlı devleti, Doğu Karadeniz’in İslamlaşması için Hristiyan halkın Müslümanlaşması adına kimi politikalar izlemiş ve neticesinde Hemşinli Ermenilerden İslam’a geçmemiş olanların çoğu İslam’a geçmiştir. Hristiyan olan Hemşinliler ise o dönemde Karadeniz’in güney doğusuna göçmüşlerdir.
1913 yılında bir Osmanlı askeri istihbaratı belgesinde, Hemşinlilerin Müslümanlaşmış Ermeniler olduğu, misyoner çalışmalarına karşın önlemler alınması gerektiği belirtilmiş. (4)
Ermeni tehciri döneminde ise geriye kalan Hristiyan Ermeniler, Rusya ve Ermenistan’a göçmüştür. Hemşinliler bugün, Rize ve Artvin başta olmak üzere Erzurum, Düzce, Sakarya, Trabzon, Samsun ve İstanbul’da yaşamaktadırlar.
Hemşinlilerin Dili
Hemşinlilerin konuştuğu Hemşin dili, Batı Ermenicesi içerisinde değerlendirilmektedir. Yani Hemşince Ermenice’nin bir lehçesidir. Bunun yanında Hemşin dili, komşuları olan Lazca, Gürcüce ve Türkçe’den ise birçok kelime almıştır.
Bazı Hemşince Kelime Örnekleri (5)
Hemşince Kelimeler
- yema – anne
- dat – baba
- dağa – çocuk
- tef – el
- açwil – göz
- arga – diş
- onguç – kulak
- enkvi – kaş
- berbuk – dudak
- gadu – kedi
- şun – köpek
- ponlik – anahtar
- aunk – tırnak
- cucu – yılan
- yes – ben
- tun – sen
- an – o
- mek – biz
- tuk – siz
- aner – onlar
- ka, axçke – kız
- tsi – at
- erguşapti – pazartesi
- yerkşapti – salı
- çörsşapti – çarşamba
- hinkşapti – perşembe
- upat – cuma
- şapat – cumartesi
- giyagi – pazar
- ked – ırmak
- mek – 1
- ergus – 2
- yek – 3
- çörs – 4
- hink – 5
- oxte – 6
- ute – 7
- vetsa – 8
- sone – 9
- das – 10
- tsen – ses
- compa – yol
- kur – kız kardeş
- dun – ev
- dzov – deniz
- pon – iş
- aakag – güneş
- şad – çok
- kar – taş
- cincux – kuş
- ğağ – fındık
- kapç – hamsi
- tszun – kar
- anu udim – onu yedim
- kezi haz genim – seni seviyorum
Rize, Artvin ve Trabzon halkının etnografik yapısı heterojen yani karışık bir görünüm sergilemektedir. Bu bölgede ağırlıklı olarak Rum, Ermeni, Türk, Laz ve Gürcü halkları yaşamaktadır. Ancak bu halklardan özellikle Ermeni ve Rumlar kimliklerini gizleme eğilimindedirler.
Bugün Rize’deki Ermeniler, her ne kadar kendilerini Hemşinli veya Türk olarak ifade etseler de yerel halkın sosyolojik ve kültürel hafızası içerisindeki konumları hep aynı kalmıştır. Sadece Karadeniz’de değil, neredeyse tüm bölgelerde ninesi, dedesi, dedesinin dedesi veya kendisi Ermeni olan yüzbinler veya milyonlar yaşıyor olabilir.
Peki bu Ermenilerin fiziksel yapısı nedir, ayırt edici bir özellikleri var mı diye sorarsanız, bunun cevabı hayırdır. Çünkü Anadolulu bir Ermeni Doğu’da Doğululara, Karadeniz’de Karadenizlilere, Batı’da batılılara, güneyde güneylilere benzer. Kısacası insan olarak bir Türk, neye benziyorsa bir Ermeni’de ona benziyordur.
Orhan HARİSOĞLU, “Hemşinliler Kimdir/ Hemşinliler Türk mü-Ermeni mi-Laz mı?”
Kaynak:
(2) Arsen YARMAN, Palu-Harput 1878, Cilt 2, s.21-22, Belge Yayınları, 2010.
(3) http://akunq.net/tr/?p=45114
(4) http://www.agos.com.tr/tr/yazi/11640/hemsinle-ilgili-iki-tarihi-belge
(5) Hemşince kelime örnekleri http://www.norzartonk.org/hemsinli-kimliginin-kus-bakisi-bir-fotografi/ adresinden alınmıştır.
