Anadolu da kurulan ilk Türk Beylikleri
Anadolu da kurulan ilk Türk Beylikleri
Anadolu’da kurulan ilk Türk Beylikleri olarak tarihe geçen Beylikler; Saltuklular, Danişmentliler, Mengücekler, Artuklular ve Çaka Beyliğidir.
Anadolu da kurulan ilk Türk Beylikleri
1. SALTUKLULAR (1072–1202)
Doğu Anadolu’da kurulmuş olan ilk Türk beyliklerinden biridir. Bu beyliğin kurucusu olan Ebulkasım Saltuk, Malazgirt Savaşında Sultan Alp Arslan’ın ordusunda savaştı. Savaştan sonra kendisine Erzurum ve çevresi ikta olarak verildi. Merkezi Erzurum olan beylik, 1072 yılında Büyük Selçuklu Devleti’ne bağlı olarak kuruldu. Ebu’l-Kasım, Bayburt, Tercan ve Oltu gibi merkezleri de alarak beyliğin sınırlarını genişletti. Danişmentliler ile ittifak kurarak Haçlılara karşı mücadele etti ve Gürcülere karşı da başarılı savaşlar yaptı. 1102’de ölünce beyliğin başına oğlu Ali Bey geçti.
Ali Beyin ölümünden sonra Saltuklu Beyliği’nin başına oğlu Saltuk Bey (1153) geçti. Saltuklular en güçlü dönemlerini yaşamışlardır (1132–1174). Bayburt, Kars, Oltu, İspir, Tercan sınırlara dâhil edildi. Diğer Türk beylikleri ile işbirliği yaparak Gürcülere karşı başarılı mücadeleler yaptı. Anadolu Selçuklu Sultanı II. Rükneddin Süleyman Şah 1202 yılında Gürcistan Seferi’nden dönerken bu beyliği topraklarına kattı.
Saltuklu Beyliğinin Önemi
Erzurum, Moğol İstilâsı sırasında göç eden Türkmenlerin ilk uğrak yeri oldu. Saltuklular döneminde ise önemli kültür ve ticaret merkezlerinden biri hâline geldi. İran’dan gelen kervan yolu Erzurum, Erzincan, Sivas, Kayseri ve Konya şehirleri üzerinden Akdeniz limanlarına ulaşıyordu. Bu yolun diğer bir kolu da Bayburt üzerinden Trabzon ve Karadeniz’e varıyordu. Bu ticarî yol üzerinde bulunan Erzurum’da ticaretin yanında hayvancılık da gelişmişti.
Saltuklulardan Kalma Eserler: Tepsi Minare, Kale Camii, Mama Hatun Kervansarayı ve Kümbeti, Ulu Cami.
2. MENGÜCEKLİLER (1080–1228)
Mengücekliler, Selçuklu Sultanı Alp Arslan’ın komutanlarından Mengücek (Ahmet) Gazi tarafından 1080 yılında kuruldu. Beylik, kuruluş yıllarında Erzincan, Kemah, Divriği ve Şebinkarahisar dolaylarına hâkimdi. Mengücek Gazi, Anadolu’daki Rumlara ve Gürcülere karşı başarılı savaşlar yaptı ve bu mücadeleler sırasında şehit oldu. Ölümünden sonra beyliğin başına oğlu İshak geçti. İshak, beyliği yönetmede başarılı olamadı. Onun zamanında Mengücekliler Danişmentlilere bağlı beylik durumuna geldi. İshak Beyin ölümünden sonra Mengücekli Beyliği Erzincan-Kemah ve Divriği olmak üzere iki kola ayrıldı. İshak Beyin oğullarından Davud Erzincan-Kemah kolunun, Süleyman ise Divriği kolunun başına geçti. Selçuklu Sultanı I. Alâeddin Keykubat, 1228 yılında Mengüceklilerin Erzincan-Kemah koluna son verdi. Divriği Mengüceklileri 1252 yılına kadar Anadolu Selçuklularına bağlı olarak varlığını sürdürdü.
Mengücek Beyliğinin Önemi
Sivas Divriği’de Kale Camii, Ulu Cami ve Kayıtbay Camii o dönemin eserleridir. Anadolu’nun Türkleşmesinde büyük katkıları oldu.
3. DANİŞMENTLİLER (1080–1178)
Bu beylik, Melikşah’ın komutanlarından Danişmentoğlu Ahmet Gazi tarafından Sivas başkent olmak üzere 1080 yılında kuruldu. Danişmentoğlu Ahmet Gazi Anadolu Selçuklu Sultanı Süleyman Şah’ın ölümüyle nüfuzunu daha da artırdı. Sınırlarını Tokat, Amasya, Çankırı, Kastamonu, Kayseri ve Malatya’ya kadar genişletti.
Ahmet Gazinin ölümünden sonra tahta Emir Gazi çıktı. Emir Gazi dönemi Danişmentlilerin en parlak devri oldu. Emir Gazi’nin Haçlılara karşı kazandığı başarılar, İslâm dünyasında büyük ün kazanmasını sağladı.
1134’te Emir Gazi’nin ölümünden sonra yerine oğlu Melik Muhammed geçti. Bunun döneminde başlayan taht kavgaları beyliği zayıflattı. Ülkedeki taht mücadeleleri Muhammed’in ölümünden sonra da devam etti. II. Kılıç Arslan 1178’de bu beyliğe son verdi.
Danişmend Beyliğinin Önemi
Danişmentli Beyliği’nin kurucusu Ahmet Gazi ve oğlu Emir Gazi, Anadolu’nun Türkleşmesine ve İslâmlaşmasına katkıda bulundular. Haçlılara, Bizans’a ve Ermenilere karşı kazandıkları başarılarla İslâm dünyasının takdirini topladılar. Bu sebeple Türkiye Selçukluları Danişmentlileri en büyük rakipleri olarak görmüşlerdir. Danişmentliler, Tokat ve Niksar Yağıbasan medreselerini yaptırarak eğitim ve öğretime önem verdiklerini gösterdiler. Ayrıca, Emir Gazi Kümbeti ve Kayseri Ulu Camii gibi mimarî eserler meydana getirdiler.
4. ARTUKLULAR (1102-1409)
Ünlü Selçuklu komutanlarından Artuk Bey, Sultan Alp Arslan’ın yanında Malazgirt Savaşı’na katıldı ve Anadolu’nun fethinde büyük yararlılıklar gösterdi. Artuk Bey Suriye Selçuklu Sultanı Tutuş’un hizmetine girdikten sonra Kudüs’e vali (yönetici) olarak gönderildi. Onun ölümünden sonra oğulları Sökmen ve İlgazi de Kudüs’ü yönetmeye devam ettiler. Fatımîlerin Kudüs’ü işgali üzerine (1098) Sökmen ve İlgazi, Güneydoğu Anadolu bölgesine gelip yerleştiler. Burada Artuklular üç kola ayrılarak hüküm sürdüler.
a) Hasan Keyf-Amid (Diyarbakır) Artukluları (1102–1231)
Artuk Beyin oğlu Sökmen Bey tarafından 1102 yılında Diyarbakır’da kuruldu. Bu beyliğin merkezi önceleri Hasan Keyf iken daha sonra Diyarbakır’a (Amid) taşındı.
Sökmen Bey 1105 yılında ölünce, önce İbrahim sonra Davud beyliğin başına geçti. Davud döneminde Harput, Palu ve Siirt çevresi ülke topraklarına katıldı. Davud’un ülke sınırlarını genişletme politikası üzerine Mardin Artukluları ile Musul Atabeyliği harekete geçtiler. Davud bu iki kuvvet karşısında tutunamayıp yenildi. Hasan Keyf Artukluları son hükümdarları Mesut’un ölümünden sonra 1231 yılında Eyyubiler tarafından yıkıldı.
b) Harput Artukluları (1185–1234)
Harput, Artuklu hâkimiyetine 1112’de Belek Gazi’nin bu bölgeyi fethetmesiyle girdi. Burası daha sonra Hasan Keyf Artuklularının kontrolünde kaldı. Mardin Artuklularından İmadeddin Ebu Bekir 1185 yılında Harput’u alarak burada Harput Artukluları Beyliği’ni kurdu. Zamanla Moğol ve Eyyubîlerin egemenliğinde yaşayan Harput Artuklularını 1234 yılında Anadolu Selçuklu Sultanı I. Alâeddin Keykubat ortadan kaldırdı.
c) Mardin Artukluları (1108–1409)
Mardin Artukluları 1108 yılında Artuk Beyin oğlu İlgazi tarafından Mardin merkez olmak üzere kuruldu. Bu kol en güçlü ve en uzun ömürlü Artuklu kolu oldu. Artuk bey’in diğer oğlu İl-Gazi tarafından Mardin’de kurulmuştur. İlgazi, Haçlılara karşı başarılı savaşlar yaptı. Antakya Prensliği yönetimindeki Haçlı ordusunu bozguna uğratarak Halep şehrini ele geçirdi. Gürcüler üzerine sefer yaptıysa da başarılı olamadı. Ölümünden sonra başa geçen Timurtaş, beyliğin sınırlarını korudu. 1114’te Urfa’yı Haçlılardan alması İslam dünyasında sevinçle karşılanmıştır. Ancak daha sonra gelen beyler döneminde Mardin Artukluları iyice zayıfladılar. Güçlü devletler arasında bulunan Mardin Artukluları , Eyyubiler ve Selçukluların hakimiyetini tanımışlardı. 1243’te ise İlhanlılar’a bağlandılar. Karakoyunlu hükümdarı Kara Yusuf, Mardin Artuklularını 1409 yılında ortadan kaldırdı.
Artuklu Beyliğinin Önemi
1.Artukluların hüküm sürdüğü alanlarda Türkmenlerin dışında yabancı milletler de yaşıyordu. Artuklular değişik kültürlere karşı hoşgörülü davrandılar.
2.Yaşadıkları toprakların Mısır, Suriye ve İran yolları üzerinde bulunmasından dolayı bölgede ekonomik ve kültürel faaliyetler son derece gelişti.
3.Başa geçen hükümdarlar, imar faaliyetlerini ve tarımsal üretimi desteklediler.
4. Pek çok merkezde saray, cami, türbe, çarşı, hastane, kale, köprü ve imaret yaptırdılar. Diyarbakır’da yaptırılan Artuklu Sarayı, dönemin en ünlü mimari eserlerindendir.
5.Artuklular döneminde Batman suyu üzerinde yapılan Malabadi Köprüsü, bugün bile kullanılmaktadır.
6.İlk Artuklu medresesi, İlgazi tarafından Halep’te inşa ettirildi.
7.Günümüzde hâlâ ayakta olan Mardin Ulu Camii de Artuklu döneminin önemli eserlerindendir.
Çaka Beyliği (1081-1097)
Çaka Bey, 1081 yılında Bizans’ın elindeki Smyrna’yı (günümüzde İzmir) ele geçirerek devletini kurdu. Buradaki Rum ustaları kullanarak 40 parçalık bir donanma oluşturdu. Bu donanmanın oluşturulduğu 1081 yılı, aynı zamanda Türk Deniz Kuvvetlerinin kuruluş tarihi olarak kabul edilmektedir. Çaka Bey Bizans’ı zor durumda bırakan deniz savaşları yaptı. Çaka Bey’inin yükselişini hazm edemeyen 1. Kılıçarslan Bizans ile Çaka Beyliğine karşı anlaştı. I. Kılıçarslan, aynı zamanda kayınbabası olan Çaka Bey’i 1092 yılında bir davette öldürerek şehit etmiştir.
Bizans’ın kışkırtmasıyla kurulan I. Haçlı seferi sırasında 1097 yılında bu beylik yıkılmıştır.
Anadolu da kurulan ilk Türk Beylikleri: Anadolu’da Kurulan İlk Türk Beyliklerinin Türk Tarihindeki Önemi
1-Malazgirt Savaşı’nın kazanılmasından sonra kurulan ilk Türk beylikleri, Anadolu’nun fethinde ve hızla Türkleşmesinde büyük rol oynadılar. Anadolu’nun birçok yeri bu beylikler tarafından fethedildi.
2-Bu beylikler, hâkim oldukları toprakları Avrupa’dan gelen Haçlılara karşı koruyarak İslâmiyet’in bu topraklarda yayılmasına çalıştılar.
3-İlk Türk beylikleri Anadolu’nun vatan olması için bazen Gürcülerle bazen Ermenilerle bazen de Bizans’la savaştılar.
4-Beylikler, kendi dönemlerinde yeni şehirler, kasabalar ve köyler kurdular. Kurdukları bu şehir ve kasabalara Türkçe isimler verdiler. Yaşadıkları bölgeleri köprü, saray, imarethane, kervansaray gibi sosyal tesislerle donatarak Anadolu’yu imar ettiler.
5-Bir çok tarihi eseri meydana getirdiler.
6-Türklerin Anadolu’daki fetihleri hızlandırıldı.
7-Bizans, Gürcü ve Ermenilerin gücü kırıldı.
8-Haçlılara karşı mücadele edildi.
